Ana Vidu foi unha das primeiras en denunciar en España o acoso sexual que sufría por parte do seu profesor desde que empezou os seus estudos universitarios. Xunto a ela, trece persoas máis decidiron organizarse para denunciar a un catedrático da Universidade de Barcelona que non paraba de acosalas a través de correos electrónicos cun alto contido sexual nos que mesmo as citaba no seu domicilio para alí tentar abusar sexualmente delas.

Era o ano 2011 e pouco ou nada se falaba dos casos de acoso que sucedían nas universidades españolas. Naquel momento, na Universidade de Barcelona non existía un protocolo respecto diso, a pesar de que son obrigatorios desde a aprobación da Lei de Igualdade en 2007. Hoxe, aínda que xa existe esta ferramenta para velar por unha comunidade universitaria libre de violencias, a institución non facilita o número total de casos que abordou, aludindo a que “ata agora non existía un rexistro formal”. Dez meses tardou en dar esta resposta a Pikara Magazine.

Non é a única universidade que mantén unha certa opacidade á hora de contar o acoso ocorrido dentro das súas instalacións. De feito, cinco universidades das 50 públicas do Estado español que foron contactadas para realizar esta investigación non achegaron información. Huelva, Cádiz, Xaén, Pablo de Olavide e a Internacional de Andalucía deron o silencio como resposta.

En total, en España rexistráronse, polo menos, 275 denuncias, queixas e/ou avisos por acoso, tanto sexual como laboral, a estudantes, a compañeiras de traballo e a persoal de administración, como desvela a investigación de Pikara Magazine . A recollida de datos, que desenvolveu entre xaneiro e abril deste ano, arroxou nun primeiro momento 236 casos. Tras a publicación da investigación xornalística en abril, universidades que nun primeiro momento non colaboraron decidiron responder ás reiteradas peticións de información, apoiadas na Lei de Transparencia. Por iso, a actualización dos datos sumou 39 casos máis.

A maioría —102— son por acoso sexual, mentres que 73 son por acoso laboral. Dos 100 casos restantes non se coñece a categorización, ao non ser especificada polas universidades. E isto só é a punta do iceberg, porque, segundo o estudo de fai catro anos As violencias sexuais nas universidades: cando o que non se denuncia non existe, un 24% das estudantes manifestou sufrir acoso sexual no ámbito universitario. Sen esquecer que non todas as persoas afectadas se atreven a denunciar. Se o fan, por certo, espéralles un longo camiño de trabas, obstáculos e sinalamentos por parte da institución, do profesorado e dos compañeiros.

“A universidade protexe aos acosadores máis que o resto da sociedade”, declara Ana Vidu. Os seus estudos na carreira de Socioloxía na Universidade de Barcelona comezaron en 2007 cando se cruzou por primeira vez co catedrático: “En primeiro de carreira empezoume a mandar correos e iso incomodábame porque ao principio non sabía se iso era normal”, lembra. Entre as mensaxes remitidas á Fiscalía na denuncia multitudinaria constaban frases como me encanta como es e como podes ser”, “leveite no peto do pantalón”, “se segues medorenta podo darche un bo spanking [azoute]” ou “estiveches moi ben na presentación pero teño que dicirche que te movías moito e de forma moi sinuosa”. Vidu non detallou cales foron dirixidos a ela. Ademais, o catedrático chegou a citar en polo menos dúas ocasións no seu domicilio a un estudante e, baixo a escusa dunha masaxe, agarroulle o pene.

Sancho Ruiz Somalo Byron Maher

Vidu tentou cambiar as súas clases á quenda de tarde. “Será peor se te cambias de grupo” foi o que lle dixo unha das profesoras. “Non lle sorprendeu o que lle contaba”, relata agora con indignación. Non era a única que estaba aparentemente adoitada a aquelas situacións. A anterior decana da facultade de Economía e Empresa recoñeceu nos xulgados que “xa en 1987, sendo estudante de Socioloxía, sabíase que o catedrático sempre elexía algunha moza que era a súa preferida e que a tutelaba”, admitiu. “Sendo decana si tiven coñecemento indirecto dalgúns casos”, recoñeceu.

DIFICULTADE PARA DENUNCIAR

“Non denunciamos por medo a represalias”, afirma unha alumna, testemuña dunha suposta agresión física por parte dun profesor a dúas compañeiras e que prefire manter o anonimato para non entorpecer o proceso de investigación que se está realizando. Ás oficinas de Igualdade universitarias chegan todo tipo de avisos: frases ferintes, vexacións, humillacións, denigracións ás mulleres durante as explicacións, espionaxes nos lavabos, palabras fóra de contexto nunha titoría, propostas de sexo indebidas...

“Resulta moi difícil denunciar estas situacións no ámbito académico. Dun lado está o contexto laboral. Ninguén ten moi claro o seu futuro, hai moita incerteza sobre o que será de min mañá e, nesta situación de clara explotación, as mulleres levan as de perder. Supoño que se fai coma se nada pasase e elegantemente apréndese a evitar ao probable acosador. Dificilmente un escravo denuncia ao seu amo. Pero, por outra banda, hai un contexto social claramente machista co que toda muller debe aprender a lidar e que fomenta e naturaliza este tipo de situacións”, afirma nunha entrevista publicada dentro do especial #AcosoEnLaUni de Pikara Magazine Laura Llevadot, profesora de Filosofía Contemporánea na Universidade de Barcelona e investigadora na Universidade de París 8.

Finalmente, Vidu decidiu deixar pasar o sucedido e terminou a súa carreira. Pero, en 2011, durante a presentación do seu traballo final de mestrado —precisamente titulado Redes de solidariedade: mobilizacións estudantís contra a violencia sexual nas universidades—, volveuse a cruzar co mesmo catedrático porque era parte do xurado avaliador. “O mesmo día que deciden quen van admitir ao mestrado díxome ‘acórdome de ti, de primeiro’”, rememora. Entón tratou de saír daquela espiral do silencio e mostrou un correo electrónico do catedrático ao seu profesor de mestrado e foi este quen denunciou por ela. Segundo conta Vidu, a Comisión de Igualdade desestimou o seu caso e só foi reaberto cando a Universidade de Harvard pediu explicacións ao ver que nas mensaxes constaba a firma da institución estadounidense.

Cando chegou o caso aos xulgados de Barcelona, as condutas xa prescribiran. Aínda así, o informe de Fiscalía recalcou tres cousas importantes: que os feitos “terían cabida dentro do acoso sexual”, que podería ser condenado a penas de prisión se non prescribisen, e que, tal e como recoñece a decana, esta coñecía “indirectamente” casos desde 1987. “Os profesores prefiren manter esa estrutura de poder e os alumnos aprenden a ser fieis aos catedráticos”, denuncia Ana Vidu.

Preguntada a Unidade de Igualdade da Universidade de Barcelona en diversas ocasións sobre o número de casos sucedidos na súa institución, a resposta, obtida dez meses máis tarde do primeiro intento, foi inespecífica: non contan con datos totais porque “ata agora non existía un rexistro formal”. E só achegan dous casos de activación do protocolo: “Unha vez o ano pasado e outra vez neste ano”.

Os protocolos, que non existen en todas as universidades, son unha ferramenta que trata de acompañar á persoa afectada en todo o proceso e que se adoita activar tras unha denuncia, a condición de que o consideren oportuno os integrantes da comisión formada respecto diso. As investigadoras consultadas coinciden en que os protocolos de actuación son moi disuasorios, pola burocracia e porque non hai, aparentemente, un sistema sancionador manifesto.

Arqueólogas denuncian o machismo no sector e organízanse para frear o acoso

Patricia Reguero

Non só a resposta da Universidade de Barcelona non foi clara, senón que a propia universidade tratou de premiar a principios de outubro ao catedrático outorgándolle unha medalla de ouro pola súa traxectoria. Só se retractou cando se denunciaron en redes sociais estes feitos. “Ao tratarse dun acto graciable, e tendo en conta os antecedentes que constan no expediente do Dr. de Miguel, este reitorado decidiu non outorgar a medalla da UB de acordo co firme compromiso adquirido coa comunidade de tolerancia 0 a calquera forma de acoso”, dixo nun tuit a universidade catalá. Preguntada sobre iso, a Unidade de Igualdade remitiuse a este ‘comunicado’.

“As universidades obrigan ás mozas a matricularse con profesores acosadores”, lamenta Vidu fronte a estes feitos. “Hai moitas resistencias a pór o acoso sexual sobre a mesa de verdade, a aceptar que entre o profesorado, por exemplo, pode haber acosadores; hai un certo silencio cómplice”, incide a investigadora Esperanza Bosch Fiol. Segundo as súas palabras, o acoso sexual non ten que ver co sexo senón co poder. Coincidente é a opinión de Llevadot: “A universidade, como a maior parte de institucións actuais, mantén unha estrutura patriarcal que herdou historicamente e que custará traballo cambiar”. O informe da Fiscalía do citado caso recalca a posición de superioridade do catedrático e recolle como cualificaba dunha forma xenerosa a algúns alumnos aos que acosaba co obxectivo de reforzar unha especie de “lealdade” e dificultar así a denuncia.

Arte O Salto

Case todas as afectadas foron mulleres e os acosadores, homes. Tras o acoso, son elas as que padecen as secuelas: baixa autoestima, sentimento de noxo, problemas de concentración e mesmo o querer deixar a materia.

A universidade que máis casos rexistrou foi a de Granada (65), cuxo protocolo contén dúas vías de actuación que permiten abordar de maneira integral o acoso nas aulas. Séguenlle en número de casos a Universidade do País Vasco e a Universidade Autónoma de Barcelona, con 23 cada unha. Nove universidades aseguraron, segundo os datos recompilados no principio do ano, non rexistrar acoso: a Politécnica de Catalunya, A Rioxa, León, Lleida, Estremadura, Las Palmas de Gran Canaria, Valencia, Zaragoza e a Politécnica de Madrid.

“Se hai máis casos é porque as vítimas confían nunha institución para denunciar”, declara Vidu. Ante as cifras, ou a ausencia delas, tanto Bosch Fiol como Ana Vidu móstranse escépticas: “É coma se un bombeiro di ‘non temos lume que apagar’”.

As reaccións das universidades

A reacción das universidades é diversa segundo o caso: desestímase, ábrese expediente disciplinario ao acosador, trasládase o sucedido á Fiscalía e, en contadas ocasións, o agresor acaba condenado. Na Universidade de Vigo un alumno denunciou a un profesor por acoso sexual, pero non se admitiu o caso a trámite “ao non detectar indicios obxectivos de situación de acoso”. Na catalá Pompeu Fabra, un profesor que acosaba a unha alumna foi sancionado cunha amoestación por falta leve; a universidade non aclarou en que consistía, pero a ela dirixíalle frases como “non che fai falta facer exercicio” ou “cando aprobes a materia xa o celebraremos como cómpre”. Na da Laguna, unha alumna denunciou ao seu profesor por acoso sexual e a universidade trasladou o caso ao Ministerio Fiscal. Mentres que na Universidade de Sevilla unha sentenza condenou a un profesor a prisión por acosar a unha profesora e a varias bolseiras.

Outro caso que se atopa en pleno proceso de investigación data de 2015, cando unha estudante xaponesa veu facer a súa pasantía na Universidade de Burgos. Pouco durou. Marchouse sen dicir nada a ninguén. Non contou que un profesor supostamente a acosara. Os datos obtidos por este medio indican que non se activou o protocolo contra o acoso neste caso. A directora da Unidade de Igualdade, María Isabel Menéndez Fernández, sostén que nos datos achegados había un erro e que si se activou o protocolo, pero o caso desestimouse” e que, ademais, “a Unidade de Igualdade non tivo coñecemento e esta alumna non fixo ningún trámite dentro da universidade en España, a denuncia púxoa en Xapón”.

Unha rede de autodefensa

Ante o silencio e a falta de respostas contundentes, as estudantes tratan de organizarse. Así é como Vidu, hoxe especializada en violencia e acoso nas universidades, creou en 2013 unha rede de solidariedade xunto ao resto de persoas afectadas. Un lugar de encontro denominado ‘Rede solidaria de vítimas de violencia de xénero nas universidades’ que trata de cubrir o oco que as institucións académicas non abordan. Tras as contas de Facebook e Twitter, unha trintena de persoas organízanse para atender a cada afectada que se pon en contacto coa rede. “Cando nos escriben normalmente quérencho contar e xa. A partir de aí preguntamos que necesita a persoa. Ás veces pídennos consello sobre se denuncialo ou contalo”, explica ao ser preguntada sobre o traballo da rede. Ademais, fronte ao papel que realizan algunhas unidades de igualdade reclama a necesidade de que existan “persoas comprometidas, non servís”, e un apoio que lles diga, polo menos, “eu si che creo”. A esta rede acudiron estudantes de universidades de toda España e de países como México, Chile e Arxentina.

Autodefensa feminista: aprender a romper xeonllos e a amarnos por encima de todo

María R. Carreiras

Contan as expertas e as afectadas que as estratexias de defensa ante o acoso nas universidades son diversas: ir en grupo ás titorías, deixar a porta aberta dos despachos, esperarse as unhas ás outras. Ante o caso dun alumno acosador na Universidade do País Vasco, as alumnas pintaron mensaxes de aviso nos baños co número de teléfono para manterse avisadas unhas ás outras. E na Universidade de Burgos, a asociación Acción En Rede publicitou por diversas facultades un cartel onde indican a quen acudir en caso de acoso.

Falta de reacción ante o acoso sexual nas aulas

Alba Ara Anel

Ademais, a finais deste mes de novembro vaise a celebrar na Universidade de Valencia o I Congreso Muller e Universidade Sen Cifras. A Violencia Invisible. A iniciativa xurdiu tras constatar unha das organizadoras como, noutro congreso dunha temática distinta, varias participantes sufriron acoso sexual e a resposta de persoas do mundo universitario foi tentar acalalo, dubidar das mulleres que denunciaron e cualificar as situacións sufridas como “parvadas”. Ademais de recorrer á vía xurídica, a profesora decidiu montar un congreso para “darlle o peso que se merece”. E subliña: “Hai moitos informes sobre a situación das mulleres na universidade que fan referencia a postos de traballo, pero non hai sobre a violencia ou o acoso sexual que se sofre diariamente”. 

MÁIS SOBRE #ACOSOENLAUNI

Tamén forman parte desta actualización do informe #AcosoEnLaUni a entrevista a Esperanza Bosch Fiol “O acoso sexual é o exemplo paradigmático do segredo a voces”, e Acoso sexual - acoso laboral, unha delgada liña, publicados na revista O Salto de novembro e na web de Pikara Magazine .

https://www.elsaltodiario.com/abusos-sexuales/universidades-acoso-sexual-cum-laude-en-silencio