O 12 de outubro celébrase en Arxentina o Día do Respecto á Diversidade Cultural, unha data para promover a reflexión histórica e o diálogo intercultural acerca dos dereitos dos pobos orixinarios, ou polo menos iso marca o calendario. Os feitos contan outra versión da historia. Javier Chocobar, comuneiro indíxena do pobo diaguita Os Chuschagasta, situado na provincia arxentina de Tucumán, foi asasinado por un terratenente un 12 de outubro de 2009. O motivo, a terra. Nove anos despois a comunidade continúa na procura de xustiza e recoñecemento.

E chegaron os brancos coas súas armas

O 12 de outubro de 2009 o empresario Darío Amín, xunto aos expolicías Luís Humberto Gómez e Eduardo José Valdivieso ingresaron armados ao territorio comunitario dos Chuschagasta, comunidade diaguita recoñecida pola Lei 26.160, para reclamar a posesión sobre unha canteira de pedras laxas. Os comuneiros resistíronse e os brancos dispararon. Javier Chocobar foi alcanzado por unha bala na perna e minutos máis tarde morreu desangrado. O cacique Andrés Mamaní e o seu primo Eduardo Mamaní resultaron gravemente feridos. Todo quedou rexistrado nun vídeo que hoxe constitúe unha peza fundamental na causa xudicial.

Desde 1959 a familia Amín tentaba tomar posesión dese terreo comunal con títulos de dubidosa procedencia. En 2008 logran que o Estado provincial lles dera a concesión para explotar esta canteira, e ata o día de hoxe reclámaa como propia.

“A el [Javier Chocobar] a familia de Amín xa o tiña na mira desde hai anos. Cando eramos mozos o pai de Darío Amín xa o ameazou que o ía a matar se non lle entregaba a vivenda. E non o conseguiu el, conseguiuno o fillo”, narra Delfín Cata, comuneiro e irmán de Javier Chocobar.

Aquel 12 de outubro Amín non improvisou, foi armado e acompañado dun “comando” —como el mesmo o denominou— conformado por dous axentes vinculados a forzas de seguridade. Luís Humberto Gómez, coñecido como ‘El Niño’, é un policía retirado acusado de pertencer ao grupo parapolicial Comando Atila, vinculado cun medorento ex comisario da provincia, o ‘Malevo’ Ferreyra. O seu amigo, Eduardo José del Milagro Valdivieso Sassi figura nas listas desclasificadas de integrantes do Batallón 601, unha unidade especial de intelixencia do Exército Arxentino que funcionou durante a última ditadura cívico-militar.

O longo camiño á xustiza (colonial)

Despois de nove anos esixindo xustiza, Os Chuschagasta lograron o inicio do xuízo oral aos artífices do asasinato de Javier Chocobar, a súa autoridade comunitaria. Os tres imputados, Amín, Gómez e Valdivieso, son acusados como partícipes necesarios nos delitos de homicidio agravado, homicidio agravado en grao de tentativa e tenencia ilegal de armas de fogo.

Non foi simple para o pobo diaguita chegar a esta instancia, durante case unha década —xunto a organizacións sociais e políticas de Tucumán— mobilizáronse e reclamaron xustiza. Por esas mesmas rúas paseábanse os imputados, o Poder Xudicial decidira deixalos en liberdade ata o momento do xuízo.

O camiño foi longo e a xustiza non o puxo fácil. Desde o pasado 28 de agosto, para chegar a cada audiencia os comuneiros madrugan e parten desde El Chorro nun tractor que os deixa en La Higuera. Desde alí teñen máis dunha hora de viaxe en colectivo para desembarcar na histórica cidade de San Miguel de Tucumán e logo trasladarse cara ao destino final, o Foro Penal do Poder Xudicial. Non entran coma se nada, é territorio da Xustiza con maiúscula, cachéanos na porta principal, pídenlles os datos na mesa de entrada á Sala IV e na porta a policía provincial cachea a un por un antes de deixalos ingresar. Os seus rostros suxiren cansazo e tristeza, pero tamén unha pizca de esperanza. Todo é rexistrado por dúas cámaras de filmar e algunhas fotográficas: a cineasta Lucrecia Martel está sentada en primeira fila tomando nota para o que logo se transformará nun documental sobre o caso Chocobar.

A comunidade sabe que neste ámbito tamén se perpetúa o colonialismo, os tribunais falan outra linguaxe, teñen outra cultura e non adoitan estar ao lado dos marxinados. Segundo un mapa realizado pola organización ANDHES (Avogadas e avogados do Noroeste arxentino en Dereitos Humanos e Estudos Sociais), en Tucumán existen 40 conflitos territoriais en relación a 10 pobos indíxenas, o que representa unha media de catro conflitos por comunidade. Só o 60% deses conflitos se xudicializan e as resolucións mostran que cando o denunciante é unha comunidade, só o 3% obtén unha resolución favorable, mentres que o 97% non conta cunha resposta ou resultan favorables a terratenentes.

Nas audiencias evidénciase o choque de dúas cosmovisións. Para a xustiza branca e occidental a propiedade da terra é individual e a súa explotación económica está baseada nun modelo extractivista. Para as comunidades indíxenas a noción de territorio ten unha significación colectiva e non se reduce a unha mera relación patrimonial, de posesión e produción, senón que é ademais material e espiritual, básica para a preservación do legado cultural destes pobos. “Vivimos da nosa Madretierra, é onde podemos cultivar os nosos alimentos, cultivamos, consumimos e hai un tempo en que todo o que recibimos por parte dela, temos que ofrecelo de volta á nosa Madretierra para que o próximo ano nos dea moito máis do que producimos”, explica Audolio Chocobar, fillo de de Javier e testemuña no xuízo. Sabe que en canto haxa unha sentenza favorable e logre facer o duelo polo seu pai, a súa próxima batalla é pola Lei de Propiedade Comunitaria, un reclamo que atravesa todas as etnias e ten o seu eco no Congreso nacional.

As vaquiñas son alleas, e duns poucos

A situación da propiedade da terra en Tucumán, do mesmo xeito que noutras provincias de Arxentina, mostra un forte proceso de concentración. O Rexistro de Terras Rurais arroxa que aproximadamente 62 millóns de hectáreas da República Arxentina (35% do territorio Nacional) figura como propiedade de 1.250 terratenentes. No caso de Tucumán, segundo datos do último Censo Nacional Agropecuario, menos do 1% dos terratenentes abarcan a metade das terras cultivadas da provincia, o que representa 60 explotacións agropecuarias que concentran o 52% desas terras.

A organización ANDHES afirma que “os numerosos intereses económicos presentes na explotación indiscriminada de recursos en territorios das comunidades implican unha necesaria e decidida presenza do Estado no seu rol de garante de dereitos”. Esta explotación da terra tucumana concéntrase cada vez en menos mans, entre os censos de 1988 e 2008 as explotacións agropecuarias rexistradas reducíronse á metade sobre unha superficie mesmo máis extensa.

Descendemos dos barcos?

O escenario, o histórico Congreso de Tucumán, o presidente Mauricio Macri diríxese ao rei emérito Juan Carlos I: “Deberían ter angustia de tomar a decisión, o meu querido rei, de separarse de España’, en alusión a quen participaron da declaración de independencia de España. O contexto non foi azaroso, tratábase dos festexos polo bicentenario da independencia arxentina, o 9 de xullo de 2016.

O discurso colonialista que se desprende da boca do funcionario máis importante dun país conxúgase con aquel outro que nega dunha plumada aos nosos pobos orixinarios afirmando que os arxentinos descenden dos barcos. Pero, como antes, os feitos narran outra versión da historia. No territorio arxentino o Estado identificou 1.604 comunidades indíxenas. Ademais, o último Censo Nacional de Poboación, Fogares e Vivendas dos Pobos Orixinarios mostra que o 2,38% da poboación forma parte dalgún dos 31 pobos indíxenas de Arxentina. E se sumamos aos nativos que viven fóra das comunidades, dato excluído por este censo, chégase a un total de case 2 millóns de indíxenas, é dicir, un 5% da poboación do país.

Este 12 outubro non hai moito para celebrar. Os desaloxos, os asasinatos e o silenciamento cara aos pobos orixinarios non cesan. As comunidades indíxenas de Arxentina pelexan polo efectivo cumprimento da Lei 26.160 que debe relevar hai anos todos os territorios comunitarios para protexelos. Nas resistencias e os saberes ancestrais aínda vive a semente para o imperioso recoñecemento dos pobos e a tan ansiada interculturalidade.

https://www.elsaltodiario.com/pueblos-originarios/colonialismo-en-el-siglo-xxi-la-lucha-de-las-comunidades-indigenas