1. A concepción materialista da historia

Nos últimos 30 anos tiveron especial protagonismo teorías posmodernas que chegaron ao extremo de expor o fin da historia e da loita de clases. Baixo “o xiro lingüístico” todo se convertía en discurso, esnaquizando calquera criterio de verdade máis aló da subxectividade individual. É dicir, a materia desvanecíase nas palabras e o materialismo histórico non era máis que outro “gran relato” da modernidade con pretensións totalizantes. Pero esa proposta intelectual con aparencia de irreverencia e radicalidade escondía unha “complicidade” co sistema. A idea de que todo era efémero, liquido, flexible, así como a idea dun poder omnipresente que controla aos suxeitos e fronte ao cal só se pode resistir molecularmente, acompañaba a ideoloxía da globalización neoliberal. Buscaban fragmentar aos suxeitos sociais, potenciar o individualismo consumista, saltar fronteiras para os capitais, flexibilizar condicións laborais, privatizar os servizos públicos e mercantilizar cada recuncho do planeta.

A crise capitalista desde 2008 en diante, a emerxencia de novos enfrontamentos entre as potencias imperialistas, a guerra en Siria e a crise migratoria, o ascenso da extrema dereita en Europa, o auxe do movemento de mulleres a nivel internacional, o retorno da loita de clases en Francia e outros países, mostran que a historia está moi lonxe de chegar a un idílico “fin” sen contradicións. Mentres o sistema capitalista siga condenando á miseria e a precariedade a millóns de persoas, reforzando ao mesmo tempo o patriarcado e o racismo para maximizar as súas ganancias, mentres as potencias imperialistas sigan dominando o planeta -e destruíndoo-, o marxismo ten moito que dicir.

Podes ver o vídeo da sesión da Cátedra Libre Karl Marx onde tratamos este tema:

2. A crítica ao capitalismo e as súas crises

Marx dedicou gran parte da súa vida para desenvolver unha crítica da economía política, descubrindo as leis de funcionamento dun sistema baseado na explotación do traballo asalariado. Se moitos quixeran enviar ao pensador comunista ao museo da historia, a crise dos últimos anos confirmou que Marx tiña razón: o sistema capitalista procrea crises cada vez máis profundas, mentres acumula nun polo a riqueza e no outro a miseria.

Na actualidade hai oito super millonarios que concentran tanta riqueza como máis da metade da poboación mundial, uns 3.600 millóns de persoas pobres. Un destes mil millonarios é Jeff Bezos, o dono de Amazon, considerado pola revista Forbes o home máis rico na historia da humanidade.

Marx analizou na súa gran obra, O Capital, o segredo da produción capitalista, a plusvalía, é dicir o traballo humano expropiado polos capitalistas. Seguindo a Marx, o “segredo” de Jeff Bezos e o capitalismo “innovador” de Amazon, non é a tan publicitada creatividade do seu dono, nin o investimento de novas tecnoloxías pioneiras, menos aínda unha filosofía empresarial de trato “amable” cos empregados. Como denuncian os traballadores de Amazon en loita en Alemaña, España, Polonia ou Italia, o “segredo” está na explotación da man de obra en grandes almacéns, maximizada polo uso da tecnoloxía para controlar todos os movementos dos traballadores e reducir os tempos de traballo. A isto súmaselle un sistema loxístico internacional que lle permite a Amazon desviar os pedidos dun país a outro cando os traballadores fan folgas polos seus dereitos laborais.

Pero como sinalou Marx hai 150 anos, o capitalismo tamén xera os seus propios sepultureiros. A creatividade dos traballadores de Amazon levou á creación recente dun Comité de empresa europeo para coordinar accións a nivel global, buscando evitar así o “esquirolaxe” da empresa e fortalecer lazos de solidariedade internacionais.

3. A loita de clases segue sendo o motor da historia

Como dixo Marx, o capitalismo non só crea e recrea as crises, senón que tamén provoca a loita de clases, que é o motor da historia desde tempos antigos: desde os movementos dos escravos insurrectos contra o imperio romano, as guerras campesiñas en Europa contra os señores feudais, as revolucións burguesas, as loitas dos traballadores desde o século XIX e a historia das revolucións, rebelións e movementos de liberación no século XX.

A 50 anos do maio francés, a loita dos traballadores ferroviarios e o movemento estudantil en Francia volve traer “aires do 68 á primavera francesa”. O movemento democrático catalán, a loita dos pensionistas no Estado español, dos traballadores contra o goberno de Macri en Arxentina, a folga das mestras en Estados Unidos, o movemento de mulleres a nivel internacional: son exemplos de que as forzas dos oprimidos contra os seus opresores non deixan de manifestarse.

Pero Marx non foi quen descubriu que había loita de clases, iso xa o analizaban outros antes que el. O específico que el expuxo é que a loita de clases no capitalismo, protagonizada pola clase obreira e todos os sectores oprimidos, pode levar á conquista do poder político pola clase traballadora, que toda loita de clases é unha loita política, como transición cara a unha sociedade sen clases e sen Estado.

4. A clase obreira como suxeito de transformación social

Imos antes a deternos noutro concepto, o de clase obreira. Porque este tamén foi cuestionado, negado, ata o colmo de asegurar que a clase obreira desaparera. O mundo actual está lonxe das distopías que prognostican un mundo controlado por robots e sen traballadores. A clase obreira mundial abarca máis de tres mil millóns de persoas, xa que cando falamos de clase traballadora non nos referimos só aos obreiros industriais. A clase obreira inclúe aos traballadores e traballadoras de servizos, dos bancos, do transporte, da telefonía, dos bares, etc. Son todos asalariados e xunto aos parados que non conseguen emprego conforman unha clase que non ten máis que a súa forza de traballo. Deixamos por fóra a aqueles sectores que ocupan posicións xerenciais, de mando, que actúan como brazos executores do capital. E diferenciamos á clase traballadora dos sectores medios, xa sexan profesionais autónomos, ou pequenos comerciantes ou pequenos agricultores, sectores que moitas veces pasan a formar parte da clase traballadora porque se empobrecen.

Máis en xeral, non só era un absurdo soster que non había máis clase obreira, senón que, ademais, a clase obreira é hoxe numericamente moito máis extensa que hai 170 anos. Unha clase obreira que en épocas de Marx restrinxíase a algúns países en Europa e estaba en formación noutros continentes, agora esténdese a todo o planeta, co fenómeno de enormes migracións do campo á cidade que se deron no século XX.

O novo que hai que analizar é que estamos ante unha nova clase obreira, máis feminizada, con novas xeracións precarias e superexplotadas, multirracial, etc. Este tampouco é un fenómeno novo no capitalismo, pero nas últimas décadas estendeuse moito. Isto non lle quita forza social á clase obreira, ao contrario, pode potenciar a súa forza transformadora. Hoxe máis que nunca esta clase obreira máis feminizada e multirracial pode transformarse en suxeito hexemónico na loita contra o capitalismo, tomando como parte da súa loita as demandas específicas de todos os sectores oprimidos.

5. Pódese humanizar o capitalismo?

Esta é a pregunta clave, que define se o materialismo histórico ten algo válido para dicir ou non. Porque se o sistema capitalista se pode reformar, mellorar, ata que terminemos coa desigualdade e as opresións, aos poucos, de forma evolutiva e pacífica, o marxismo debería abandonarse no pasado. Pero lamentablemente, non é así.

Hoxe atopámonos con niveis de desigualdade social que, segundo un autor norteamericano, Thomas Frank, en Estados Unidos son equivalentes á desigualdade na repartición de riqueza que había no período entre Luís XVI e os servos no século XVIII, antes da Revolución francesa.

En momentos en que os propios capitalistas xa anuncian que os próximos anos deterase a “recuperación” da economía mundial, ou que estalan crises agudas como en Arxentina e outros países, é iluso pensar que é posible conquistar un escenario reformista de longo prazo. Pódense arrincar novas reformas moi parciais coa loita de clases, pero o gran engano da estratexia reformista é facer crer que se poden manter a longo prazo e de forma xeral nos marcos do capitalismo. A perspectiva exposta por Marx e retomada por Lenin, Trotsky e Rosa Luxemburgo, reforma ou revolución, está máis vixente que nunca. Rosa Luxemburgo dicía que pretender reformar o capitalismo é como querer transformar o amargo mar da miseria capitalista con culleradas de medidas reformistas, unha tarefa imposible. Cando vemos os ataques que se están producindo en América Latina cos gobernos de Temer ou Macri, ou cando vemos o devir que tivo Syriza, pódese comprobar que a hipótese da reforma gradual e pacífica leva ao desastre.

6. O Estado como o comité de xestión dos asuntos da burguesía

Outro nó do materialismo histórico é a análise do Estado na sociedade capitalista, en contraposición ás teorías liberais do Estado como “entidade neutral”, expresión da “vontade xeral”.

Para Marx o Estado é unha institución histórica, produto do desenvolvemento da sociedade de clases, e das súas contradicións. Esta é unha definición crave, porque significa que o Estado non existiu sempre e non ten por que existir para sempre. Esta concepción vai en contra da naturalización do poder estatal, coma se a existencia dunha entidade situada por encima da sociedade, centralizando a burocracia e o poder de represión, o exército, os cárceres, as leis, fora dado pola natureza (ou por unha “natureza humana egoísta”) e non fose unha construción social. O estado aparece porque a sociedade está dividida en clases enfrontadas, e aparenta elevarse por encima desas clases, coma se defendese o interese xeral, pero en realidade, di Marx, o Estado é o poder da clase dominante para manter a súa forma de propiedade e someter ás clases oprimidas. Non é un Estado “neutro” que se pode encher de diferentes contidos, é o Estado da clase dominante. Propiedade privada, clases sociais, e xurdimento do Estado, son tres conceptos relacionados historicamente.

Marx chegou a estas conclusións sobre o Estado non só analizando a orixe deste na historia, senón cuestionando a concepción do Estado que xorde coa Ilustración e o movemento que antecede á Revolución Francesa, do Estado como a representación da soberanía e a vontade xeral. Marx escribe, nun texto que se chama “A cuestión xudía”, que os dereitos do home e do cidadán, proclamados pola Revolución francesa, non son outra cousa que os dereitos do membro da sociedade burguesa, é dicir, do home egoísta, do home separado do home e da comunidade, e a defensa do seu patrimonio, da súa propiedade privada, que limita os dereitos dos outros e que o separa do resto da sociedade. E o Estado e as súas leis representan esa separación e a defensa desa propiedade.

Claro que os neoliberais quixéronnos convencer de que esta parte da teoría de Marx tamén estaba equivocada. Dicían, como Fukuyama, que as democracias liberais dos países avanzados eran a forma máis avanzada de organización social, que lles garantían a todos a liberdade individual e a representación, a panacea da liberdade no mercado libre. Pero vimos que iso tamén era falso, e que as democracias degradadas de occidente parecíanse máis que nunca ao que dicía Marx, un comité de xestión dos asuntos dos capitalistas, porque nunca como hoxe se viu unha endogamia máis completa entre os políticos dos partidos tradicionais e os banqueiros e capitalistas, xeneralizando os mecanismos de corrupción.

Outra vez, o exemplo é o rápido devir de Syriza en Grecia, que pasou de prometer un “goberno antineoliberal”, para converterse en aplicadores directos dos plans da Troika. Porque non se trata de se son boa xente ou non, senón dunha estratexia reformista fronte ao Estado. E unha vez que pasas a administrar o Estado capitalista, este engúlete, asimílate.

No Estado español tamén hai un debate aberto sobre cal é a relación entre a participación nas institucións e a loita de clases, por mor da existencia dos chamados Concellos do cambio onde está Podemos. Nos gobernos das principais cidades españolas (Madrid, Barcelona e outras) Podemos e os seus aliados abandonaron o seu propio programa electoral, que xa era un programa de reformas e terminaron aplicando desafiuzamentos a xente sen casa, perseguindo inmigrantes coas policías municipais, enfrontando aos traballadores e xestionando proxectos a favor das grandes empresas.

7.A loita polo comunismo

O capitalismo é un sistema irracional, que se relaciona cos seres humanos e co ambiente de forma devastadora, condenando a millóns á pobreza extrema, reproducindo enfermidades que son curables, levando a guerras, destruíndo bosques ou selvas enteiras en horas, contaminando o aire que respiramos coa instalación de enormes fábricas sen condicións de salubridade, intoxicando a terra por miles de anos con desperdicios, etc. Este sistema irracional só está rexido pola procura de ganancias para uns poucos.

O desenvolvemento tecnolóxico, da robótica, a ciencia, a técnica e a cultura poderían, en cambio, transformar a vida de millóns de persoas, reducir o tempo de traballo, recuperar unha relación máis equilibrada coa natureza e organizar a produción social en función das necesidades das maiorías. Esta é a loita por un novo tipo de sociedade, o comunismo.

Desde o punto de vista de Marx, a loita da clase obreira é unha loita política polo poder do Estado, pero é a loita por outro tipo de Estado, un estado de nova forma, que en perspectiva destrúe a dominación de clases e polo tanto a condición de existencia dese mesmo estado, polo que tende a desaparecer. Ese combate histórico aínda está pendente, nada menos que para que a humanidade non termine desaparecendo baixo o dominio destrutor dunha minoría.

O horizonte do comunismo é oposto, con todo, ao desenvolvemento dos chamados ‘socialismos reais' no século XX, onde se produciu o proceso inverso, o Estado non só non desapareceu, senón que se volveu hipertrófico, burocrático e tomou a forma dunha ditadura da burocracia contra a clase obreira. Por iso a loita polo comunismo hoxe, cando avanzamos cara á terceira década do século XXI, non pode pensarse sen delimitar tallantemente a estratexia e os obxectivos do marxismo da monstruosa caricatura histórica que significou o estalinismo. A tradición do marxismo revolucionario, desde Marx e Engels, pasando por Lenin, Trotsky, Rosa Luxemburgo e outros, é un legado inmenso para retomar e actualizar cos desafíos do presente. A 200 anos do seu nacemento, Marx tiña razón, vaia se a tiña!

Josefina L. Martínez