“María Victoria Moreno era unha escritora transparente!”. Pregúntolle a Ánxela, vestida cun abrigo de cores semellante ao mural que ten de costas, coa cara da homenaxeada nas Letras Galegas gravada na parede, que a que se refire: “Hai un escritor que se distancia coma persoa do que escribe, que se traviste. Nela non, os seus textos son ela. Hai un conto que me gusta moito que é o Libro das saudades e os degoiros onde mostra a importancia de ler, o diálogo segredo entre o libro e a lectora. Nese conto hai un bibliotecario, Zaratustra, que lle ofrece a un rapaz namorado ese libro e o lector váise recoñecendo no protagonista. O amor platónico que entra polos ollos, non?”.

María Victoria era unha muller aparte xa antes da súa chegada a Galicia: “Ela cultivaba unha imaxe snob, elegante. Ven de Madrid, do Café Gijón. Levaba panos, sombreiros… un punto de excentricidade.” Aquela muller á parte cultivou dende moza, afirma a escritora, un forte compromiso: “un Madrid de finais dos 60 que rexeita a ditadura, onde moita xente é e quere ser demócrata, vivir nun país que desexa ser libre aínda que Franco non morrera aínda. Victoria Moreno foi educada para ser unha muller do réxime modélica e non o foi. Pertencía á xeración de mulleres de Carmen Martín Gaite, unha xeración que descubriu que non querían ser amas de casa, que querían traballar e escribir e que se tiñan que abrir camiño”.

No libro a autora emprega coma narrador a personaxe do lobo, “un lobo bo. Na versión alemá do conto de Carapuchiña Vermella o lobo recibe un castigo, na francesa de Perrault en cambio finaliza co lobo comendo a avoa. Na obra retomo a do lobo bo, que conta a vida da autora e o que ela escribiu.”

A pesar de non coñecela en vida, Gracián descubriu á María Victoria infantil e xuvenil a través das fotografías, unha narración visual da súa propia concepción da vida, a mesma que lle transmitirá ás súas obras: “Tiven que reconstruír a súa historia a través das imaxes. Fotos do pasaporte, por exemplo, cando chega a Lugo con 23 anos, chea de esplendor e esperanza. Gústame a foto dela cando nena montada na vaca co pai ao seu carón”.

Ánxela recapitula e volta ao comezo, está feliz e contenta co reencontro cunha autora da que chega a elaborar unha biografía novelada: “rastrexala foi fácil dende os anos 70 en adiante, antes é moi difícil seguirlle a pista. Tiven que optar polo verosímil e non polo estritamente verdadeiro, foi moi difícil atopar datos dela na nenez, por exemplo. Foi unha muller discreta, concedeu poucas entrevistas. No libro narro cousas como a súa infancia, a descuberta do mar, a morte do pai. Foi escribir coa memoria prestada”.

Considera que Moreno foi unha muller liberada?. “Home, falar de `liberarse´ no contexto feminino dos anos 50 e 60 visto coa ollada de hoxe pode ser un pouco arrogante. Xa simplemente o xesto de ser snob e cada vez máis independente era moito. Ela pertencía á burguesía, o réxime favorecía os seus, ademais filla dun militar do bando nacional, unha ‘nena ben’ en termos sociais”.

Gracián fala e nas palabras hai agarimo, adopta na verba e no papel os xeitos da cronista: “Ela nace en Valencia de Alcántara, Estremadura. Nace alí por razóns estratéxicas da Guerra no 1 de maio de 1939, a guerra rematara xusto un mes antes, o primeiro de abril. O nome de Victoria era un nome moi frecuente naquela época. Chámase Victoria porque nace no ano da vitoria franquista.” Na infancia da homenaxeada deste ano das Letras Galegas está o substrato da súa creación e do seu modo de entender o mundo desigual que se lle ocultou nunha infancia doce: “Foi unha nena privilexiada, con xardín e criada. Foi unha nena nada no bando gañador da Guerra Civil. O pai foi un estudante de dereito recrutado para a fronte, un home moi tenro coa súa filla, ela levábase moi ben con el”.

O pai, o home da foto coa nena enriba dunha vaca, o da mirada tenra, “era tamén un home con medo, creo que foi un home vítima do seu tempo. Hai unha anécdota na que lle conta a súa filla que non lle dea o pan do seu bocadillo aos mendigos por medo de que os marcaran por “axudar a roxos”. Os vencidos, os apátridas”.

Esa figura do pai será a que dende a súa morte exerza un ronsel de saudade que acompañará a María Victoria Moreno toda a vida: “En Diario da luz e a sombra, un libro moi sentido, cando ela xa sabía que tiña cancro e comeza a intuír a morte, escribe o seu libro máis íntimo. Un monólogo autobiográfico. Fala da sensación de orfandade que tivo debido a morte do pai. Morreu moi novo, traballaba na prisión provincial de Segovia, un castelo. Case coma unha metáfora de España naqueles anos, non?”. Pídolle que me fale máis daquela muller inmersa naquela España tramontana: “Foi unha muller de esquerdas cunha profunda visión social. De estudante en Madrid deu clases en barrios moi pobres, moi duros, onde nalgunhas partes non había nin sequera beirarrúas, o barrio de Entrevías en Madrid. Tivo unha vocación docente admirable.” A mesma vocación é a que leva ao eido da escrita, é unha época de cambios na narrativa española: “No eido da creación foi un tempo interesante. Comeza a novela social de Ferlosio, Aldecoa, o experimental de Martín Santos… Bebe moito desa vía, basta con ver Guedellas de seda e liño”. Ánxela descríbeme unha muller coas palabras vivas na boca: “Os xograres ían coa poesía ao lombo e María Victoria Moreno tamén. Dixo que nas aulas revivía, aínda xa sabendo que tiña o cancro”.

A profesión de docente era algo que a escritora xa tivera na casa dende o seu nacemento. Ánxela pon luz agora sobre a figura da nai: “A súa nai viña doutro mundo, unha mestra vocacional que foi estudante na Institución Libre de Ensinanza nunha España, a de antes da Guerra Civil, onde o pensamento libertario estaba en eclosión.” E de alí como chega á supervivencia? “Sobreviviu a Guerra grazas a pasar desapercibida politicamente, ou marchabas ou calabas a boca. Onde o aire non era brisa fala de quen era a súa nai, os problemas que ten unha mestra da escola infantil e elemental na España da primeira posguerra cos poderes públicos e forzas vivas: o alcalde, o cura ou o garda civil que se aproveitan da súa posición de renovada superioridade para facer cousas coma, por exemplo, tomar parte do leite destinado aos pobres, o mercado negro da miseria”.

A nai e aquel mar borgiano de beleza e infinidade, xunto coa docencia vocacional, guían os pasos de Moreno cara Galicia, namórase e casa antes en Madrid. Aquí namórase da lingua. A escritora entendía Galicia e fala coma un único elemento: “tivo unha química moi forte con Xesús Alonso Montero. Tiñan os mesmos intereses, as mesmas inquedanzas, similar formación… sobre a situación do galego, tamén. A ela non lle é difícil aprender o idioma, apréndeo enseguida. “Galicia móstrame na súa esencia, no seu ser, na súa identidade, na súa lingua”. O “somos galegos por obra e graza do idioma”, de Castelao”.

É xa en Galicia, xa emprazada coma profesora en Pontevedra, onde comeza a significarse: “Ela accede á resistencia, ao mundo da clandestinidade, e accede a el grazas a Alonso Montero, a Galicia agochada cunha causa por Galicia.” Esta significación e o dar clases en galego nos derradeiros anos da ditadura franquista custáralle un rexistro domiciliario e a retirada provisional do seu pasaporte.

Continuando a liña da escrita e o profesional cara ao noso tempo sempre impera en María Victoria a mesma vocación pola ensinanza e polo coñecemento: “O papel do profesor nas obras de María Victoria é moi interesante. Nos 70 un profesor non castigador, máis humano que evoluciona xa nos 90 nunha figura moi comprensiva e alegre”. 

Soñaba cunha escola libre e moderna: “Ela cría na necesidade dunha renovación pedagóxica. Idealizou en Mar adiante unha escola fantástica construída por un mariñeiro de Portosouril con animais, alumnos… un lugar onde non hai castigo e se aprende o respecto á natureza, estamos outra vez naqueles valores liberais e abertos da República.” Ánxela sinala ao aire, “Alí volve estar a nai!”.

No seu final houbo o océano da dúbida, a pregunta que se fai a escritora ante a súa obra e a súa biblioteca, outra vez aquel mar, mais na perda do infindo: “Nese Diario da luz e a sombra fala do seu mundo nunha primeira persoa honesta, dunha amante dos libros que ata reflexiona sobre a súa propia biblioteca particular, algo así como “os libros están a mirarte e ti xa non podes miralos”. Unha muller, unha creadora dun mundo fantástico, vivo e ledo que reflexiona sobre o final físico que sabe inminente.

O Salto