As mulleres da provincia de Ourense encabezan unha triste e misteriosa estatística: son as españolas máis golpeadas polo cancro de pulmón. “Iso non pode ser polo tabaco, a culpa é do radon”, afirma, rotundo, desde o seu despacho da Facultade de Medicina de Santiago o investigador Alberto Ruano, que leva tempo seguíndolle a pista a este gas radioactivo, imperceptible, que emana do subsolo de boa parte da Península e que se concentra en vivendas e lugares de traballo, sobre todo en sotos e plantas baixas. A Unión Europea recoñece que esa exposición constante ao radón supón un importante risco para a saúde e, tras 30 anos de alertas científicas, obrigará a partir do ano que vén ao Goberno español a tomar medidas.
 
É nos subsolos graníticos onde máis radon se xera porque as súas rocas son ricas en uranio, o elemento orixe deste gas. As zonas de maior risco en España son Galicia –coas provincias de Ourense e Pontevedra á cabeza-, unha área importante de Castela e León, Estremadura, Comunidade de Madrid e certas zonas de Castela A-Mancha, segundo o Consello de Seguridade Nuclear. O que fai este elemento é emitir partículas alfa, moi enerxéticas, que impactan de forma continua contra o epitelio pulmonar e multiplican o risco de sufrir cancro, mesmo en maior medida que o fume ambiental do tabaco, incide Ruano.
 
Este profesor de Medicina Preventiva dirixe xunto a Xoán Miguel Barros o Laboratorio de Radón de Galicia, que acaba de publicar o mapa máis preciso ata o momento dos puntos críticos do territorio galego, baseado en 3.000 medicións. “A práctica totalidade de Galicia é unha zona de risco e hai áreas nas que case todos os lugares de traballo teñen esta consideración”, advirte Ruano.
 
A Unión Europea aprobou en 2013 unha directiva (2013/59/Euratom) que entrará en vigor o ano que vén e que por primeira vez obriga aos gobernos a realizar medicións en lugares de traballo situados en áreas de risco e mitigar a concentración de radon nos que se rexistre un mínimo de 300 becquerelios por metro cúbico, a unidade de medida utilizada con este gas e que equivale á desintegración atómica que se produce nun segundo. Os países membros deberán ademais introducir requisitos específicos nos códigos de edificación que eviten a entrada deste gas nos inmobles de nova construción e “fomentarán” a súa redución nas casas xa existentes.
 
Os expertos do Laboratorio de Radon de Galicia felicítanse de que por fin se esixa á Administración que protexa aos cidadáns deste axente canceríxeno pero consideran “insuficiente” o “nivel de acción” marcado pola UE (300 becquerelios por metro cúbico), tendo en conta que en Estados Unidos é de 148 becquerelios e que a Organización Mundial da Saúde fixa en 100 a fronteira do perigo. Neste centro universitario de investigación lembran medicións en vivendas galegas nas que se detectaron ata 3.000 e 4.000 becquerelios.
 
O Ministerio de Sanidade creou un grupo de traballo para redactar un plan estatal de actuación contra o radon “en vivendas, edificios públicos e lugares de traballo”. O Ministerio de Fomento tramitará ao longo de 2017 un decreto para introducir no Código Técnico para a Edificación “esixencias regulamentarias relativas á protección fronte ao gas radon en edificios residenciais”. Os cambios, sosteñen fontes oficiais deste departamento, incluirán requisitos para as obras que haxa que realizar en inmobles construídos onde se supere o nivel de referencia que o Goberno español determine, que non poderá ser maior que os 300 becquerelios fixados pola directiva europea.
 
Borja Frutos, arquitecto do Instituto de Ciencias da Construción Eduardo Torroja, cre que a nova normativa contra o radon, un contaminante “esquecido”, axudará “a mellorar notablemente a calidade do aire” dos espazos pechados sen ser “traumática”, engade, porque o sector da construción “está ben preparado”. “O radon é un descoñecido mesmo para moitos médicos en España”, lamenta Ruano. “E as autoridades españolas ata agora miraron para outro lado”.
 
O perigo deste agresor invisible descubriuse en 1985, cando Stanley Watras, empregado dunha central nuclear de Pensilvania, fixo saltar as alarmas do complexo cunha insólita radiación no corpo que non adquirira no seu posto de traballo senón no seu fogar. En EEUU tomáronse medidas contra o radon só tres anos despois daquel incidente e en Reino Unido os niveis deste gas inflúen ata no prezo dunha casa. O modelo para seguir, indican os expertos, é Irlanda, onde se realizaron entre 2000 e 2005 decenas de miles de medicións para coñecer ao detalle a súa incidencia en todo o país. Tres empresarios irlandeses foron condenados en 2010 a penas de cárcere, sinalan desde o Laboratorio de Radon de Galicia, por non controlar o radon nos seus centros de traballo.
 
Artigo completo en PDF
 
El País