Pouco podían imaxinar os dous integrantes da compañía Títeres desde Abajo encarcelados tralo auto do xuíz Moreno que lles acusa de enaltecimento do terrorismo o proféticas que ían resultar as palabras que escribiron o 15 de decembro de 2015 no blog que abriron para explicar o seu último proxecto, a obra "La bruja e don Cristóbal".
 
Na entrada dese día, podíase ler achega de don Cristóbal que "os titiriteros, fai unhas décadas, deixaron de utilizar ao personaxe pero non fai falta mirar lonxe para atopar o rastro do seu ADN no violento absurdo no que nos obrigan a vivir hoxe día. Basta con acender un intre o televisor".
 
Eles, segundo explicaban no blog, pretenden recuperar con esta obra a dous personaxes reinventados da cultura popular, a bruxa e don Cristóbal, herdeiro do Polichinela da Comedia da Arte. "Será un espectáculo que entronca coa tradición europea dos polichinelas: títeres de luva, retablo, cachiporra, uso da lengüeta, historia sinxela. Nosa protagonista será a bruxa e a súa antagonista, distintos Don Cristobales que aparecen baixo diferentes formas: banqueiro, irmá da caridade, cans gardiáns da orde e a lei, e o xuíz", pódese ler no blog.
 
O vello don Cristóbal Polichinela -ao que os dous titiriteros cualifican como narigudo, avaricioso, misógino e megalómano- frecuentaba os teatrillos populares da Península Ibérica, "pero desapareceu da escena tras vitoria do Nacional Catolicismo. Contan que é primo irmán do Polichinela da Comedia da Arte, pero na súa versión íbera perdeu o seu carácter máis alegre para converterse nun ser escuro que antepon os seus intereses á vida e a liberdade dos que lle rodean", rememoran os artistas.
 
"Polichinela nace en Italia sobre o ano 1600, forma parte dunha das figuras da Comedia da Arte, xunto con Arlequín e Pantalone. Hai dous tipos de personaxes, amos e criados. Arlequín e Polichinela son criados, sempre intentan sacar a comida necesaria como sexa, para compensar que os amos páganlles uns salarios míseros", explica a Diagonal Adolfo Ayuso, investigador da historia do teatro de títeres e profesor de secundaria.

"Parte da prensa está facendo nestes momentos a función de don Cristóbal Polichinela pero á inversa, porque nunca atacaba ao débil"

En torno a medio século despois do nacemento do personaxe e as súas representacións con actores de carne e óso, Polichinela pasa a ser representado case exclusivamente por títeres. "Sempre é o que arremete contra os poderes que exercen na sociedade. Penso que parte da prensa está facendo nestes momentos a función de don Cristóbal Polichinela pero á inversa, porque nunca atacaba ao débil. Atacaba ao clero, aos médicos, aos xuíces, á policía, pero nunca ao débil. Neste caso, a prensa está cometendo un erro gravísimo, ocasionado posiblemente pola situación política en España e sobre todo no Concello de Madrid", engade Ayuso.
 
"É un personaxe ambiguo: alegre e vital pero tamén desagradable e escuro, un personaxe esaxerado que desborda os límites e fai o que quere". Así describe Toni Rumbau, titiritero desde fai máis de 40 anos, a don Cristóbal. "Ás veces foi un personaxe polémico, por estes tintes escuros", recorda Rumbau, quen considera que a prisión preventiva por enaltecimiento do terrorismo é "un disparate absoluto, non ten ningunha explicación. O que fan estes titiriteros é manter unha tradición, a dos títeres de cachiporra, que ten os seus códigos e convenciones, como todos os actos culturais".

"O que fan estes titiriteros é manter unha tradición, a dos títeres de cachiporra, que ten os seus códigos e convenciones, como todos os actos culturais"

Para Ayuso, o que está pasando cos dous artistas é "inconcibible". "Que non se diferencie a ficción da realidade, como están facendo a prensa e o xuíz, como facía Don Quixote, clama ao ceo".
 
O que conta a historia
 
A acusación de enaltecimiento de terrorismo obedece a un cartel coa frase 'Gora Alka-ETA' que aparece nun momento dado da obra. "Ese cartel póñeno precisamente para que a bruxa punki que é o seu protagonista poida ser acusada de terrorista na obra. É incrible que acaben no cárcere precisamente por unha denuncia que están facendo", considera Ayuso.
 
Rumbau apunta ao marco histórico no que se insere unha creación cultural. "Hai que interpretalo sempre desde o contexto no que se crea, neste caso os títeres de cachiporra. Históricamente, os títeres gozaron de moita liberdade, tamén de críticas e ataques, pero había una certa licenza ata cando o teatro estaba prohibido. Si extrapolas unha frase dunha obra e a descontextualizas, como pasou neste caso, pode acabar sendo un alegato ao crime, pero é que ese non era o contexto no que hai que entendela".
 
Este especialista recorda a outros polichinelas europeos, como o Punch británico, un títere moi disparatado e agresivo que, con todo, chegou a ser representado ante a Familia Real e foi defendido por Charles Dickens. Rumbau tamén cita ao teatro kabuki xaponés, "un melodrama con crimes e atrocidades", e ao teatro de sombras turco, "case pornográfico e de crítica política", como exemplos de interpretacións que comparten algúns trazos cos títeres de cachiporra.
 
En 1912 Jacinto Benavente estreou no palacio dos Pío de Saboya "As diabluras de Polichinela", tradución dunha obra protagonizada por un punch na que ataca á ama que cativa ao seu fillo, a un boticario, a varios personaxes e acaba aforcando ao verdugo que ía executarlle. "Fíxoo ante unha comunidade de nenos e pícaras aristocráticos e non pasou absolutamente nada", indica Ayuso.
 
Lorca tamén adaptou o personaxe de Polichinela na obra "El retablillo de don Cristóbal" e a figura de don Cristóbal Polichinela tamén se representou por titiriteiros populares ambulantes nos pobos de Andalucía. Máis aló deste personaxe, o valor satírico das obras de títeres tamén serviu para xerar clásicos da cultura na súa vertente 'seria'. "Val Inclán inspirouse nos títeres populares para o esperpento", sinala Rumbau.
 
A bruxa nunca gana
 
A cara crítica da obra de Títeres desde Abajo é moi evidente. Na súa representación, don Cristóbal revive "interpretando diferentes personaxes, diferentes caras dun mesmo espírito. Para simbolizar este feito os policías, o xuíz, o abusador e a monxa están sendo creados co mesmo molde", explicaban na citada entrada do blog o 15 de decembro.
 
Fronte a el, opoñen á bruxa, que "elixe saberse libre, saírse e cuestionar os seus alicerces: a propiedade privada, o monopolio da forza, a servidume do traballo asalariado, os hábitos de consumo, a perda de soberanía sobre o propio corpo".
 
Títeres desde Abajo saben perfectamente que unha cousa é a ficción e outra a realidade. Na primeira, pode gañar a bruxa; na segunda case nunca o fai. Así o explicaban eles mesmos no blog. Claro e meridiano: "Na nosa obra, a bruxa practica a autodefensa e liquida aos seus opresores a golpe de cachiporra, pero una das características de Don Cristóbal é a súa inmortalidade, así que os puristas non teñen de que preocuparse, xa que a súa descendencia garantirá a perpetuidade do seu envelenado ADN".
 
[*] Reportaxe de José Durán Rodríguez, publicado no xornal Diagonal. 08.02.2016 .
 
Recollido de Ártabra 21
_________
 
Enlaces relacionados en Diagonal:
El 'caso titiriteros' en Madrid
La prensa y Don Cristóbal
Títeres y titiriteros
El 'caso titiriteros' en Madrid
"El auto de prisión preventiva de los titiriteros no analiza si la obra enaltecía el terrorismo"
La política ciega, o sobre el Ayuntamiento de Madrid
¿De qué va la obra por la que los titiriteros están en la cárcel?
Títeres y titiriteros
¿El miedo ha cambiado de bando?
Un país de cachiporra
La prensa y Don Cristóbal
El peor consejero del Ayuntamiento de Madrid: el miedo
Críticas al Ayuntamiento en las convocatorias de solidaridad con los titiriteros detenidos

__________________
 
A defensa dos titiriteiros asegura que os pais foron advertidos de "escenas violentas". | Recorre a prisión provisional porque non hai risco de fuga nin de reiteración delituosa: non teñen medios para escapar nin os monicreques lle foron devoltos. | Un dos encarcerados ten unha minusvalía recoñecida pola Xunta de Andalucía do 75%. Publicado en elDiario.| Ir á Web.
 
Os avogados alegan que non se pode facer apología dunha organización terrorista que non existe, en alusión ao cartel "Gora Alka-ETA"
 
Enlace ao fragmento do espectáculo de Títeres de abaixo onde se mostra a pancarta Gora Alka-Eta:
 
https://vimeo.com/154508838